HMS “Queen Elizabeth” (R08), İngilis Donanması üçün inşa edilən iki “Queen Elizabeth” sinfindən olan gəmilərin aparıcısıdır. 2017-ci ilin dekabrın 7-də Kral Hərbi Dəniz Donanmasının (KHDD) Portsmut bazasında HMS “Queen Elizabeth” yeni aviadaşıyıcısının İngiltərə donanmasının tərkibinə daxil edilməsi mərasimi təşkil edildi. Daşıyıcı üzərində Britaniya bayrağı qaldırıldı.

Təntənəli mərasimdə çıxış edən II Yelizaveta, aviadaşıyıcının gələcək onilliklər ərzində, Britaniya gücünün dənizdə sübut edəcəyinə əmin olduğunu ifadə etdi. Birləşmiş Krallığın Müdafiə nazirinin müavini Hevin Uilyamson bildirib ki, yeni daşıyıcı gəmi, silahlı qüvvələrin qurulmasının əsasını təşkil edən və gələcəyin tələblərinə cavab verən ingilis dizaynının və funksionallığının rəmzidir. Qeyd edək ki, gəmi 2017-ci ilin sentyabrından cənubi İngiltərə sahillərində həyata keçirilən dəniz sınaqlarının ikinci mərhələsi başa çatdıqdan sonra KHDD-nin tərkibinə daxil edilib.

Bu günə qədər HMS “Queen Elizabeth” (R08), Kral Donanmasının mövcudluğu tarixində ən böyük gəmi olmaqla, həm də ölkədə inşa edilən ən böyük döyüş gəmisidir. Onun su tutumu 70.6 min ton təşkil edir. Bu daşıyıcı və onun sələfi “Prince of Wales”, istifadədə olan “Invincible” tipli təyyarə daşıyıcıları ilə müqayisədə üç dəfə böyükdür və Amerikanın “Nimitz” və ya Fransanın “Charles de Gaulle” daşıyıcısı ilə müqayisə edilə bilər. 2007-ci ildə iki hərbi gəminin tikintisinin 3,9 milyard funta başa gələcəyi, 2013-cü ildə müqavilənin yenidən nəzərdən keçirildiyi təqdirdə, daşıyıcıların İngiltərəyə 6,2 milyard funta (təxminən 8,3 milyard ABŞ dolları) başa gələcəyi məlum oldu. Hər iki gəmiyə çəkilən xərclərin 11 milyard funt sterlinqdən çox olduğu iddia edilir. Eyni zamanda, “Uels Şahzadəsi” gəmisi istismara verildikdən sonra, KHDD-də ən böyük hərbi gəmi olacağı ehtimal edilir, çünki layihəyə bəzi dəyişikliklər və düzəlişlər səbəbindən onun ümumi su tutumu 3000 ton artırılıb. “Uels Şahzadəsi”nin istismara verilməsi 2019-cu ilə təyin olunub.

“Queen Elizabeth”in quruluş tarixi

Böyük Britaniyada KHDD-nin böyük daşıyıcılarının tərkibini artırmaq fikri XXI əsrin ilk illərində ortaya çıxıb. 2003-cü ilin əvvəlində Müdafiə Nazirliyi qabaqcıl döyüş gəmilərinin tikintisi üçün podratçının “BAE Systems Corporation” olacağına qərar verdi. Eskiz layihəsi Fransanın “Thales” şirkətinin İngiltərə filialı tərəfindən hazırlandı. Artıq bu layihə, mövcud təyyarə daşıyıcılarından gələcək gəmilərin fərqini nümayiş etdirdi – üst quruluşda bir deyil, iki “ada” yerləşdirildi. Gəminin idarəetmə xidmətləri ön tərəfdə, təyyarə və helikopter uçuşlarının idarəetmə xidmətləri isə arxa hissədə yerləşdirildi. 

Müdafiə naziri Des Braun, 2017-ci ilin iyulun 25-də ilk dəfə olaraq təyyarə daşıyıcısının inşasına qərar verildiyini rəsmən açıqladı. “Queen Elizabeth” sinfindən olan döyüş gəmiləri, yüngül təyyarə daşıyıcılarının (1980-2014-cü illərdə bu sinifdən üç gəmi KHDD-də xidmət edirdi) əvəzlənməsi üçün nəzərdə tutulurdu. Yeni təyyarə daşıyıcılarının tikintisinə dair müqavilə 2008-ci il iyulun 3-də xüsusi yaradılan “Aircraft Carrier Alliance” (ACA) konsorsiumu ilə bağlandı.

“Queen Elizabeth” təyyarə daşıyıcısı, 2009-cu ildən 2017-ci ilə qədər ACA konsorsiumu tərəfindən Şotlandiyanın Rozayt şəhərində yerləşən “Babcock Marine” tərsanəsində inşa edildi.

“Aircraft Carrier Alliance” (Təyyarə Daşıyıcıları Alyansı) tərkibinə Fransanın “Thales Group” (dizayner kimi) və İngiltərənin “BAE Systems”, “Surface Ships”, “A & P Group” və “Cammell Laird” şirkətləri daxil oldu. Konsorsiumda Britaniya şirkətləri gəmilərin böyük blok seksiyalarının istehsalı üçün məsuliyyət daşıyırdılar.

Yeni daşıyıcının inşa prosesi Böyük Britaniyanın müxtəlif tərsanələrində kütləsi 11 min ton ağırlığında olan ayrı-ayrı blokların hazırlanması ilə bir neçə hissəyə bölündü. Sonradan toplanan bloklar Şotlandiyanın Rozayt şəhərində yerləşən “Babcock Marine” tərsanəsinə təslim edildi, burada isə gəmi vahid kompleks halına gətirildi. 2014-cü ilin iyulun 4-də yeni gəminin “xeyir dua” mərasimi keçirildi, “xaç anası” qismində çıxış edən Böyük Britaniya Kraliçası II Yelizaveta gəminin gövdəsinə bir şüşə Şotlandiyanın “Bowmore” viskisini çırpdı. Ənənəvi şampan şərabının viski ilə əvəzlənməsinin, şotlandlara dərin hörmət əlamətini vurğulamaq məqsədi daşıdığını düşünürəm.

Böyük Britaniyanın Müdafiə Nazirliyi, KHDD və gəminin qurulmasında birbaşa iştirak edən “BAE Systems”, “Babcock”, “Thales UK” şirkətləri üçün seriyalı ilk aviadaşıyıcısının suya buraxılması layihənin əhəmiyyətli bir mərhələsinin sona çatmasını bildirirdi.

2017-ci ilin iyunun 26-da ilk dəfə daşıyıcı gəmi dəniz sınaqları üçün dənizə çıxdı. Avqust 16-da isə gəmi daimi yerləşmə məntəqəsinə – KHDD-nin Portsmutdakı əsas dəniz bazasına gəldi. Artıq iyul ayında helikopterlərin iştirakı ilə sınaqlar başlandı, bu sınaqların ikinci mərhələsi 2017-ci ilin dekabrında keçirildi. Hazırda F-35B göyərtə qırıcılarının sınaqlarına hazırlıq gedir, onların ABŞ sahillərində keçiriləcəyi gözlənilir. “Queen Elizabeth” daşıyıcısının və onun aviaqrupunun ilkin döyüş hazırlığı 2021-ci ildə, tam döyüş hazırlığı isə 2023-cü ildə gözlənilir.

“Queen Elizabeth” dizayn xüsusiyyətləri

Müasir Britaniya təyyarə daşıyıcısının mexaniki konstruksiyalarının hamısı təmamilə avtomatlaşdırılıb. Kompüter stimulyasiya qurğuları “QinetiQ” şirkəti tərəfindən xüsusi olaraq yaradılıb. Gəminin gövdəsinin dizaynı 50 illik xidmət dövrü üçün nəzərdə tutulub. “Queen Elizabeth”in gövdəsinin uçuş göyərtəsini saymasaq 9 göyərtədən ibarətdir. Gəminin uçuş göyərtəsi tramplin qarşısında yerləşir və 13 dərəcəlik yüksəklik bucağına malikdir. Bu göyərtə, eyni zamanda həm enməni, həm də qalxmanı təmin edir.

Göyərtədə mövcud olan 50-yə qədər vasitədən 24 ədəd F-35B daim döyüşə hazır vəziyyətdədir. Bu arsenala on beş ədəd helikpter də daxildir. Bu helikopterlər eyni anda 250 nəfər təchizatlı şəxsi heyəti daşıyıcıdan çıxara bilir.

Aviadaşıyıcı gecə əməliyyatları imkanı da daxil olmaqla, 5 gün ərzində 420 ədəd təyyarə uçuşu üçün nəzərdə tutulub. Uçuşların maksimum intensivliyi – 24 saat ərzində 110 uçuşa bərabərdir. Kritik həddə isə uçuşların intensivliyini 15 dəqiqədə 24 qalxma və 24 dəqiqədə 24 enməyə qədər çatdırmaq mümkündür. 

Anqarın ölçüsü 155m x 335m × 6.7 m-ə bərabərdir və 20 ədəd təyyarə və helikopter yerləşdirilə bilir.

Qeyd etdiyimiz kimi, ənənəvi aviadaşıyıcılardan fərqli olaraq, “Queen Elizabeth”də iki hissəli üst quruluş quraşdırılıb. Ön üst quruluşda gəminin idarəetmə xidmətləri, arxada isə uçuşları idarəetmə xidmətləri yerləşdirilib. Belə bir konstruksiya həm göyərtənin sahəsinin böyüməsinə, həm turbulent hava axınının azalmasına, həm də aşağı göyərtələrdə sahələrin daha səmərəli bölüşdürülməsinə səbəb olur. Uçuşların idarəetmə xidmətlərinin arxa tərəfdə yerləşməsi hava vasitələrinə yanaşma və enmə mərhələlərində daha dolgun nəzarət etməyə imkan verir.

Elektron avadanlıqlar

Üst quruluşun ön hissəsində üç koordinatlı uzaq mənzilli S1850M hava müşahidə RLS-i yerləşdirilib. Arxa tərəfdə isə “BAE Systems Insyte” və “QinetiQ” ilə birlikdə hazırlanan yeni nəsil E/F diapazonlu orta mənzilli ARTISAN 3D radarı mövcuddur.
2007-ci ildə “Selex Communications” tərəfindən hazırlanan “özümün-özgənin” sistemləri də gəmidə tətbiq edilib. 

Göyərtə

Təyyarə daşıyıcısının göyərtəsi eyni vaxtda təyyarələrin enməsi və qalxmasını təmin edir. Göyərtənin ön hissəsində 13 dərəcə bucaq altında yüksəliş bucağına malik olan tramplin quraşdırılıb. Toplam 10 ədəd göyərtəyə maksimum 70 ədəd aviasiya vasitəsi yerləşdirmək mümkündür. 

Lakin, başlanğıc dizaynında katapult və aerofinişerdən (enən qırıcının dayandırılması mexanizmi) istifadə edilməsi nəzərdə tutulmurdu, bu sinifin ikinci gəmisi üçün F-35C modifikasiyasının seçilməsi ilə əlaqədar olaraq, “Uels Şahzadəsi” katapult və hidravlik aerofinişer ilə təchiz olunacaq.

Göyərtə üç uçuş zolağına malikdir: iki ədəd 160 m-lik qısa zolaq F-35 qırıcıları üçün, 260 m-lik isə ağır təyyarələr üçün. Göyərtənin sahəsi 13000 m²-dir. Göyərtənin sonunda F-35-in vertikal enməsi üçün bir və ya iki meydança nəzərə alınıb. Hava vasitələrinin anqarlardan göyərtəyə və ya əks istiqamətdə daşınması “McTaggart Scott” şirkətinin iki ədəd 70 tonluq yan liftləri vasitəsilə daşınır. Onlardan biri üst quruluşların arasında, ikincisi isə arxa üst quruluşun sonunda yerləşir. Hər lift eyni zamanda iki ədəd qırıcını 60 saniyə ərzində uçuş zolağına daşıya bilir. Bu liftlər çox güclüdür, hətta gəminin bütün heyətini birdəfəyə daşıya bilir. 

Güc qurğusu

Britaniya Müdafiə Nazirliyində, bu aviadaşıyıcılarda əhəmiyyətli xərclər səbəbindən atom reaktorundan istifadə edilməməsi qərarı verildi. Əsas mühərrik qismində “Rolls-Royce”dan inteqrəedilmiş elektrik mühərrik kompleksindən (Integrated Electric Propulsion, IEP) istifadə edilir. Onun təchizatı üçün müqavilə 2008-ci ilin oktyabrında bağlanıb. 

Mühərrik kompleksi hər biri 36 MVt gücündə olan iki ədəd “Rolls-Royce Marine MT30” qaz turbinli və ümumi gücü 40 MVt olan dörd ədəd dizel mühərrikdən ibarətdir. Mühərriklər gəminin ümumi aşağı gərginlikli şəbəkəsinə elektrik verən və iki pərli şaftını sabit səth vintlərini hərəkətə gətirən, iki elektrik mühərrikini enerji ilə təmin edən generatorları qidalandırır.

“Wärtsilä 38” tip dizel mühərrikləri (hər gəmi üçün iki ədəd 12, iki ədəd isə 16 silindirli) Finlandiyanın “Wärtsilä Defence” şirkəti tərəfindən hazırlanıb. Bu mühərriklər gəminin 48 km/saat maksimum sürətlə hərəkət etməsinə imkan verir.

“L-3 Communications”, elektrik təchizatının idarə edilmə sistemlərinin inteqrasiyasını təmin edir, “Converteam” isə gəmini yüksək gərginlikli sistemlər, cərəyan çeviriciləri və elektrik mühərrikləri ilə təchiz edib.

HMS “Queen Elizabeth” (R08) təyyarə daşıyıcısının taktikası və texniki xüsusiyyətləri:

Su tutumu – 70 600 ton.
Uzunluğu – 280 m.
Eni – 73 m.
Yüksəkliyi – 56 m.
Suya oturma – 11 m.
Maksimum sürəti – 26 düyüm (48 km/saat)
Uzmə məsafəsi – 10000 dəniz mili (təxminən 19000 km)
Avtonom üzmə müddəti – 290 gün
Təyyarə daşıyıcısının ekipajı – 679 nəfər.
Desant – 250 nəfər, lakin 900 nəfərin daşınması üçün şərait yaradılıb.
Toplam yataq sayı – 1600 nəfərlik (personal ilə birlikdə)
Yanacaq çənlərinin tutumu təxminən 8.6 min ton.

Aviadaşıyıcıda diametri 6.7 metr olan iki ədəd 33 tonluq bürünc pərlər quraşdırılıb. Yokorların hər biri 3.1 metr hündürlüyə və 13 ton kütləyə malikdir.

Hazırda daşıyıcının aviaqrupuna 50-yə qədər helikopter və qırıcı daxildir. 24-dən çox 5-ci nəsil “Lockheed Martin” istehsalı F-35B döyüş təyyarələrindən başqa, göyərtədə 9 ədəd “AgustaWestland AW101 Merlin HM2” sualtı qayıq əleyhinə və 5 ədəd DRLO “Merlin” helikopterləri də yer alır. Vasitələrin tərkibi döyüş vəzifələrinə görə dəyişə də bilər. Zəruri hallarda daşıyıcıdakı hava vasitələrinin sayı 70-ə qədər artırıla bilər. 

Silahlanma

İlkin layihə özünü hava hücumundan müdafiə etmək üçün sistemlərin təchizatını və quraşdırılmasını nəzərdə tutmurdu, lakin MBDA istehsalı olan, şaquli buraxılan iki ədəd 16 konteynerli “Aster” ZRK üçün yer ayrılıb.

Gəminin silahlanmasına 3 ədəd “Phalanx CIWS” ZRK, 4 ədəd 30 mm “DS30M Mark 2” topları yer alır. Asimmetrik təhlükələrə qarşı mübarizə aparmaq üçün pulemyotlar nəzərdə tutulur.

Gəminin müxtəlif təhlükələrə qarşı arsenalı əlbəttə ki, çox zəifdir. Əsasən aviasiya vasitələrinin daşınmasını əsas konsepsiya kimi qəbul edən sifarişçi, bu gəmini yalnız digər çoxsaylı gəmilərin himayəsi altında və ya Aviadaşıyıcı Zərbə Qruplaşmasının tərkibində istifadə edə biləcək. 

Hərbi ekspert Ədalət Verdiyev 
Ordu.az

Bu il müsəlman aləmində ilk demokratik respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi ölkəmizdə geniş qeyd edilir. Prezident İlham Əliyev bu hadisəni xalqımızın tarixinin çox mühüm və şərəfli səhifələrindən biri kimi xarakterizə edərək demişdir: “Biz haqlı olaraq fəxr edirik ki, müsəlman aləmində ilk demokratik respublikanı Azərbaycan xalqı yaradıbdır. Bu, bir daha göstərir ki, azərbaycanlılar azadlıqsevər və mütərəqqi xalqdır”. Dövlətimizin başçısı Cümhuriyyətin tarixinə, onun qurucularının xatirəsinə daim böyük hörmətlə yanaşır. Bir neçə il bundan əvvəl Prezidentin Sərəncamı ilə Bakının mərkəzində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin şərəfinə abidə ucaldılmış, 2018-ci il “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İli” elan olunmuşdur. Lakin Prezident İlham Əliyevin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə və onun qurucularının xatirəsinə ən böyük ehtiramı onların ideyalarını yaşatması, demokratiya arzularını reallaşdırması, Azərbaycanın müstəqilliyini və suverenliyini etibarlı şəkildə qorumasıdır, desək heç də yanılmarıq… 

Bir neçə gündən sonra Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpasının 27-ci ildönümünü qeyd edəcəyik. Orta və yaşlı nəsil müstəqilliyin ilk illərinin necə ağır keçdiyini yaxşı xatırlayır. Bir tərəfdən, SSRİ-nin süqutu ərəfəsində Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində baş qaldıran separatizm daha da güclənmişdi, Ermənistanın təcavüzü nəticəsində torpaqlarımızın 20 faizi işğal edilmişdi, soydaşlarımızın 1 milyona qədəri qaçqın və məcburi köçkünə çevrilmişdi, digər tərəfdən isə ənənəvi iqtisadi-ticarət əlaqələri pozulmuşdu, ölkəni iqtisadi və siyasi böhran bürümüşdü. Yalnız 1993-cü ildə Heydər Əliyev Azərbaycanda rəhbərliyə qayıdandan sonra ölkə tədricən bu böhrandan çıxdı, ictimai-siyasi sabitlik, milli-vətəndaş birliyi yaradıldı və cəmiyyət həyatının bütün sahələrində yenidənqurmaya başlanıldı. Ümummilli Liderin siyasi kursunun yeganə düzgün yol olduğunu görən xalqımız 2003-cü il oktyabrın 15-də keçirilən seçkilərdə bu siyasətin layiqli davamçısı kimi cənab İlham Əliyevi dəstəkləyərək 76,8 faiz səslə onu özünə yeni Prezident seçdi. Cənab İlham Əliyevin ali dövlət vəzifəsində ilk günlərdən başlayaraq nümayiş etdirdiyi yüksək idarəçilik məharəti, qətiyyətli və milli maraqlara söykənən daxili və xarici siyasəti, seçkiqabağı təşviqat dövründə səsləndirdiyi “Mən hər bir azərbaycanlının prezidenti olacağam!” ifadəsi qısa müddətdə ona xalq arasında geniş populyarlıq, sonsuz inam və etibar qazandırdı. Elə bu səbəbdən 2008, 2013 və 2018-ci illərdə keçirilən prezident seçkilərində də İlham Əliyev yenidən inamlı qələbə qazandı. Oktyabrın 15-də Prezident İlham Əliyevin dövlət başçısı kimi fəaliyyətinin 15 ili tamam olur. Bununla əlaqədar olaraq, cənab İlham Əliyevin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti postundakı fəaliyyətinin 15 illiyi haqqında bəzi düşüncələrimi oxuculara çatdırmaq istəyirəm.

Ümumi formada qiymətləndirsək, cənab İlham Əliyev özünün 15 illik prezidentliyi dövründə, ilk növbədə, ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən təməli qoyulmuş vətəndaş birliyi platformasına söykənərək daxili ictimai-siyasi sabitliyi daha da möhkəmlətmiş, əhalinin təhlükəsizliyini, insanların əsas hüquq və azadlıqlarını, ölkənin əmin-amanlığını təmin etmiş, vətəndaşların rifah halının getdikcə yüksəlməsinə nail olmuşdur. Hazırda tərəddüd etmədən söyləmək olar ki, daxili milli-vətəndaş birliyi, hakimiyyətin yürütdüyü siyasətin geniş əhali tərəfindən dəstəkləməsi əsasında bərqərar olmuş möhkəm ictimai-siyasi sabitlik əmsalına görə Azərbaycan postsovet məkanında birinci yerdə dayanır. Bununla yanaşı, digər əsas daxili inkişaf parametrləri – makroiqtisadi sabitlik, dinamik inkişaf edən iqtisadiyyat, sosial və mənəvi təminat sisteminin dinamikası, müsbət demoqrafik vəziyyət, miqrasiya və urbanizasiya proseslərinin dövlətin nəzarəti altında saxlanması, dövlət idarəçiliyinin effektivliyi və s. üzrə də Azərbaycan son 15 ildə region ölkələri içərisində birinci üçlükdə öz yerini möhkəmləndirmişdir.

İkincisi, Prezident İlham Əliyevin yürütdüyü uğurlu daxili və xarici siyasət, formalaşdırdığı səmərəli dövlət idarəçiliyi sayəsində son 15 ildə Azərbaycanın regional və beynəlxalq nüfuzu getdikcə artmış, Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazdakı geosiyasi, geoiqtisadi və hərbi-geostrateji mövqeləri daha da güclənmişdir. Ölkənin təbii ehtiyatlarından, coğrafi mövqeyindən, maddi, mənəvi və insan resurslarından səmərəli istifadəyə, transmilli nəqliyyat-kommunikasiya və enerji dəhlizləri sahəsində həyata keçirilən uğurlu regional siyasət və düzgün mövqe seçiminə, daxili və xarici siyasətin müstəqillik əmsalına, sosial-iqtisadi inkişafın davamlılıq və dinamiklik göstəricilərinə, gələcək inkişaf potensialına və digər parametrlərinə görə də hazırda Azərbaycan regionun özünü tam təmin edən dövlətləri sırasında ilk üçlükdə qərarlaşmışdır.

Ayrı-ayrı sahələr üzrə təhlil aparsaq görərik ki, son 15 ildə Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycanda demokratik təsisatların möhkəmləndirilməsi, siyasi plüralizmin, insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının gücləndirilməsi istiqamətində ardıcıl siyasət həyata keçirilmişdir. Məhz bunun nəticəsidir ki, hazırda ölkədə 55 siyasi partiya, 3 mindən çox qeyri-hökumət təşkilatı (4 mindən çox qeyri-kommersiya təşkilatı), 5 mindən çox kütləvi informasiya vasitəsi, habelə sıralarında 2 milyona yaxın insanı birləşdirən həmkarlar ittifaqları sərbəst fəaliyyət göstərir.

2012-ci ildə “Siyasi partiyalar haqqında” Qanuna edilmiş əlavələrə görə, siyasi partiyaların fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi üçün hər il dövlət büdcəsindən vəsait ayrılır. Siyasi partiyalar ölkədə azad, şəffaf və demokratik şəraitdə keçirilən prezident, parlament və bələdiyyə seçkilərində fəal iştirak edir. Bu isə Azərbaycanda siyasi plüralizmin və çoxpartiyalı demokratik siyasi sistemin formalaşdığını göstərir.

Ölkədə vətəndaş cəmiyyəti institutlarının, o cümlədən qeyri-hökumət təşkilatlarının müstəqilliyinin və maliyyə imkanlarının artırılmasına ciddi əhəmiyyət verilir. Cənab Prezidentin sərəncamları ilə 2007-ci ildə “Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Konsepsiyası” təsdiq edilmiş, bu sahədə ixtisaslaşmış qurum kimi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurası yaradılmışdır. 2008-ci ildə fəaliyyətə başlayan Şura ictimai təşəbbüsləri dəstəkləyərək QHT-lərin minlərlə layihəsini maliyyələşdirmişdir.

Azərbaycanda söz və məlumat azadlığının təmin olunması, demokratik, plüralist mətbuatın formalaşması dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərindən birini təşkil edir. Prezident İlham Əliyev keçən dövr ərzində KİV-lərin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, jurnalistlərin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi istiqamətində çoxsaylı qərarlar qəbul etmiş, müvafiq fərman və sərəncamlar imzalamışdır. Hazırda ölkədə KİV-lərin ümumi sayı 5 mini, Az.domenində qeydiyyata alınmış internet saytlarının sayı isə 20 mini ötmüşdür. 10 milyona yaxın əhalinin 80 faizi internet, 3 milyona qədəri isə sosial şəbəkə istifadəçisidir. Azərbaycanda 11 ümumrespublika, 4 peyk, 13 regional, 17 kabel, 25 internet (İP) televiziyası, 16 radio fəaliyyət göstərir. 2005-ci ildə ikinci dövlət kanalının bazasında İctimai Televiziya və Radio Yayımları Şirkəti təsis edilmiş və fəaliyyətə başlamışdır.

2008-ci ildə cənab Prezident “Azərbaycan Respublikasında kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafına dövlət dəstəyi Konsepsiyası”nın təsdiq edilməsi, 2009-cu ildə isə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun yaradılması haqqında sərəncamlar imzalamışdır. İndiyə qədər Fond vasitəsilə medianın inkişafına ümumilikdə 60 milyon manat vəsait yönəldilmişdir. Bundan başqa, cənab İlham Əliyevin sərəncamlarına əsasən jurnalistlər üçün dövlət hesabına 410 mənzildən ibarət iki yaşayış binası tikilmiş və KİV nümayəndələrinin istifadəsinə verilmişdir. Hazırda 255 mənzildən ibarət üçüncü binanın tikintisi davam edir.

Prezident İlham Əliyevin hakimiyyəti illərində siyasi sferada olduğu kimi, iqtisadi sahədə də ciddi uğurlar qazanılmışdır. Onun rəhbərliyi ilə son 15 ildə həyata keçirilmiş ardıcıl və məqsədyönlü iqtisadi siyasət nəticəsində ölkədə planlı sosialist iqtisadiyyatından bazar iqtisadiyyatına keçid prosesinin başa çatması təmin edilmişdir. Bu dövrdə ÜDM-də özəl sektorun payı 80 faizi ötmüş, makroiqtisadi sabitlik möhkəmləndirilmiş, rəqabətqabiliyyətliliyinə görə Azərbaycan iqtisadiyyatı MDB məkanında birinci yerə yüksəlmişdir. 2004-2018-ci illər ərzində iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, qeyri-neft sektorunun və bölgələrin davamlı yüksəlişi məqsədilə regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair üç dövlət proqramı icra olunmuşdur. Hazırda dördüncü proqramın qəbul edilməsinə hazırlıq görülür.

Ötən dövr ərzində qeyri-neft sənayesi ardıcıl şəkildə inkişaf etdirilmiş, ölkə iqtisadiyyatı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən və müasir texnologiyalara əsaslanan minlərlə yeni müəssisə fəaliyyətə başlamışdır. 2014-cü ilin dekabrında təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında sənayenin inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı”na uyğun olaraq, ölkə ərazisində çoxsaylı sənaye parkı və məhəllələri, texnoparklar (Sumqayıt, Balaxanı, Mingəçevir, Qaradağ, Pirallahı, Neftçala, Masallı və s.) yaradılmış, istehsal sahələrinin genişləndirilməsi, qeyri-neft sənayesinin ixrac imkanlarının artırılması və innovativ istehsalın inkişaf etdirilməsi istiqamətində ciddi tədbirlər görülmüşdür. Sumqayıtda alüminium, karbamid, plastik emalı zavodları, “SOCAR Polymer” şirkətinin polipropilen və yüksək sıxlıqlı polietilen zavodları (bu zavodlara qoyulan sərmayənin həcmi 800 milyon dollardan çoxdur), Balaxanıda məişət tullantılarının təkrar emalı zavodu, Bakı gəmiqayırma zavodu, Gəncə, Naxçıvan və Neftçalada avtomobil zavodları, Sumqayıt, Gədəbəy və Daşkəsəndə qızıl-mis emalı zavodları, Gəncə alüminium yarımfabrikatı, kənd təsərrüfatı texnikası zavodları və digər sənaye müəssisələri həmin illərdə istifadəyə verilərək ölkənin iqtisadi potensialının gücləndirilməsində mühüm rol oynayır.

Aqrar sektorda həyata keçirilən islahatlar, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına edilən güzəşt və yardımlar ölkə iqtisadiyyatında bu sahənin ardıcıl inkişafına zəmin yaratmışdır. 2003-2018-ci illərdə meliorasiya tədbirlərinə ayrılan vəsaitin həcmi 6 dəfə, bu sahəyə əsaslı kapital qoyuluşu 21 dəfə artmışdır. Ölkədə 4 iri su anbarı (Taxtakörpü, Şəmkirçay, Göytəpə və Tovuzçay), 4 min kilometr suvarma kanalları, 2,4 min kilometr kollektor-drenaj şəbəkələri tikilmiş və bərpa olunmuş, 360 min hektar torpağın su təminatı, 264 min hektar sahədə meliorativ vəziyyət yaxşılaşdırılmış, 219 min hektar yeni suvarılan torpaq sahəsi əkin dövriyyəsinə daxil edilmişdir. Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə ənənəvi kənd təsərrüfatı sahələrinin, o cümlədən pambıqçılıq, taxılçılıq, baramaçılıq, üzümçülük, çayçılıq, sitrus meyvəçiliyi, çəltikçilik və arıçılığın dirçəldilməsi, fındıq, badam, xurma, zeytun, nar bağlarının genişləndirilməsi istiqamətində görülən işlər ölkənin ixrac potensialını əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır.

On beş il ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatı 3,2 dəfə, qeyri-neft sektoru 2,8 dəfə, sənaye istehsalı 2,6 dəfə, kənd təsərrüfatı 1,7 dəfə artmış, qeyri-neft ixracı 4,1 dəfə çoxalmışdır. Azərbaycanın valyuta ehtiyatları 1,8 milyard dollardan (2004) 46 milyard dollara (2018) çatdırılmışdır. 2003-2018-ci illərdə ölkə iqtisadiyyatına 250 milyard dollar investisiya qoyulmuşdur. Müstəqillik dövründə Azərbaycana yatırılan sərmayənin 93 faizini təşkil edən həmin investisiyanın təxminən yarısı daxili mənbələrin payına düşür.

Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycanda nəhəng transmilli energetika və nəqliyyat layihələri həyata keçirilmiş, 2006-cı ildə Xəzər və Aralıq dənizlərini birləşdirən Bakı–Tbilisi–Ceyhan əsas ixrac neft kəməri (uzunluğu 1767 kilometr), 2007-ci ildə Bakı–Tbilisi–Ərzurum qaz kəməri (uzunluğu 980 kilometr) istifadəyə verilmişdir. 2014-cü il sentyabrın 20-də Avropanın enerji təhlükəsizliyinin, həmçinin Azərbaycanın perspektiv inkişafının və iqtisadi maraqlarının təmin edilməsində böyük rol oynayacaq Cənub Qaz Dəhlizinin təməli qoyulmuşdur. Uzunluğu 3500 kilometr, dəyəri 40 milyard dollardan çox olan bu qlobal layihənin icrası sürətlə getmiş və 2018-ci il mayın 29-da Bakıda Cənub Qaz Dəhlizinin, iyunun 12-də isə onun tərkib hissəsi olan TANAP boru kəmərinin rəsmi açılış mərasimi keçirilmişdir. TAP layihəsinin icrası isə qrafik üzrə davam etdirilir. 1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda imzalanmış “Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən “Azəri”, “Çıraq” yataqlarının və “Günəşli” yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında Saziş”in (“Əsrin müqaviləsi”) müddəti 2017-ci il sentyabrın 14-də 2050-ci ilə qədər uzadılmışdır. Yeni şərtlərə görə SOCAR-ın payının 11 faizdən 25 faizə qaldırılması, mənfəət neftinin 75 faizinin Azərbaycana verilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bundan əlavə, 8 il ərzində xarici investorlar tərəfindən ölkəyə bərabər hissələrlə bonus kimi 3,6 milyard dollar ödəniləcəkdir. Müqavilənin müddətinin uzadılması Azərbaycanda uzun illər bundan sonra da neftin hasilat səviyyəsinin sabit qalmasına, neft sektoruna xarici investisiya qoyuluşunun təmin olunmasına imkan yaratmışdır.

Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Avropa və Asiyanı birləşdirən Şərq-Qərb və Şimal-Cənub beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin yaradılması istiqamətində böyük işlər görülmüşdür. Təməli 2007-ci ildə qoyulmuş Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolunun 2017-ci il oktyabrın 30-da Bakıda rəsmi açılışı olmuşdur. Azərbaycanın Rusiya Federasiyası, İran və Gürcüstanla sərhədinə qədər yeni magistral avtomobil yolları tikilmişdir. 2018-ci il sentyabrın 18-də 204 kilometr uzunluğunda yeni Ələt-Astara-İran İslam Respublikası ilə dövlət sərhədi magistral avtomobil yolunun istifadəyə verilməsi ilə Azərbaycan ərazisində “Şimal-Cənub” nəqliyyat dəhlizi layihəsinin reallaşması üçün bütün işlər başa çatdırılmışdır. Azərbaycan siyasi, iqtisadi və strateji baxımdan böyük əhəmiyyətə malik həmin beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərində fəal iştirak etməklə Avrasiyada mühüm tranzit və logistika mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir.

Cənab İlham Əliyevin prezidentliyi dövründə Azərbaycan dünyada sayı məhdud olan kosmik ölkələr sırasına qoşulmuşdur. 2010-cu ildə “Azərkosmos” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmış, 2013-cü il ölkədə “İnformasiya Texnologiyaları İli” elan edilmişdir. Həmin il fevralın 8-də Azərbaycanın ilk telekommunikasiya peyki “Azerspace-1”, 2014-cü ildə ikinci – Yer səthini müşahidə edən “Azersky” peyki, bu ilin sentyabrında isə daha bir telekommunikasiya peyki – “Azerspace-2” orbitə çıxarılmışdır.

Son 15 ildə ölkənin sosial-mədəni və təsərrüfat infrastrukturu tamamilə yenilənmişdir. Bu dövrdə 3100-dən çox məktəb, 642 tibb müəssisəsi tikilmiş, yaxud əsaslı təmir edilmişdir. Yüzlərlə tarixi binada, muzey, teatr və kitabxanada geniş yenidənqurma işləri həyata keçirilmiş, ölkənin bütün ali təhsil ocaqları, həmçinin AMEA-nın nəzdində olan institut və müəssisələr təmir edilərək yeni avadanlıqla təchiz olunmuşdur. Ölkədə 15 min kilometr yol çəkilmiş, 443 körpü inşa olunmuşdur. Bakıda 4 yeni metro stansiyası istifadəyə verilmiş, bir neçə stansiyada yenidənqurma işləri aparılmışdır. Xəzər dənizində ən böyük beynəlxalq dəniz limanı – Ələt Dəniz Ticarət Limanı fəaliyyətə başlamışdır. Azərbaycanda 7 hava limanı tamamilə yenidən qurularaq istifadəyə verilmişdir. Onlardan altısı (Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Lənkəran, Qəbələ, Zaqatala) beynəlxalq hava limanı statusu almışdır. Bakının Heydər Əliyev Beynəlxalq Aeroportu dünyanın “5 ulduz”lu 9 əsas hava limanı sırasına daxil olmuşdur.

2003-2018-ci illər ərzində ölkədə ümumi generasiya gücü 2500 MVt olan 30 elektrik stansiyası tikilib istifadəyə verilmiş və Azərbaycan regionda elektrik enerjisi ixracatçısına çevrilmişdir. İlin sonuna qədər 400 meqavat gücündə daha bir elektrik stansiyası da (“Şimal-2”) istifadəyə veriləcəkdir. Bölgələrdə qazlaşdırma sürətlə aparılmış və ölkə üzrə təbii qaz təchizatı 51 faizdən 95 faizə yüksəlmişdir. Nəhəng Oğuz–Qəbələ–Bakı su kəməri layihəsi icra edilmiş, Ceyranbatanda dünyanın ən böyük sutəmizləyici qurğusu inşa olunmuş, regionlarda çoxsaylı subartezian quyuları qazılmış, çaylar boyu yüzlərlə modul tipli kiçik sutəmizləyici qurğular istifadəyə verilmiş, əhalinin fasiləsiz içməli su ilə təminatı yaxşılaşdırılmışdır.

Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə əhalinin sosial müdafiəsini gücləndirmək istiqamətində ciddi tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bu məqsədlə vətəndaşların təbii qazdan, içməli su və kanalizasiya xidmətlərindən istifadəyə görə əvvəlki illərdə yaranmış borcları (müvafiq olaraq 327 milyon və 294,2 milyon manat) tam silinmiş, sovet dövründən qalmış əmanətlərə görə 1 milyard manat kompensasiya ödənilmişdir. 15 il ərzində ölkədə 1,9 milyon yeni iş yeri açılmış, maaşlar 5 dəfədən, pensiyalar isə 8 dəfədən çox artırılmış, işsizlik səviyyəsi 5 faizə, yoxsulluq isə 49 faizdən 5,4 faizə endirilmişdir.

Cənab İlham Əliyev prezidentliyi dövründə ölkədə ictimai və sosial xidmətlər sahəsində ciddi institusional islahatlar aparmışdır. Onun müvafiq fərman və sərəncamı ilə 2012-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar Agentliyi təsis edilmiş, dövlət orqanları tərəfindən əhaliyə göstərilən xidmətləri vahid sistemdə birləşdirən “ASAN xidmət” mərkəzləri yaradılmışdır. Bu mərkəzlərə 2013–2018-ci illər ərzində 24 milyona yaxın müraciət daxil olmuş, xidmətlərin əhali arasında bəyənilmə əmsalı 100 faizə yaxınlaşmışdır. Dünyada Azərbaycanın brendi kimi tanınmış “ASAN xidmət” modeli artıq başqa ölkələrdə də tətbiq edilir. Prezident İlham Əliyev 2018-ci ilin avqustunda əhalinin məşğulluğu, əmək və sosial müdafiəsi ilə bağlı çevik və innovativ xidmətlər göstərilməsi üçün Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin nəzdində “Dayanıqlı və Operativ Sosial Təminat Agentliyi”ni (DOST) yaratmışdır.

Prezident İlham Əliyev şəhid ailələri, müharibə veteranları və əlillərinə daim xüsusi qayğı ilə yanaşır. Son 15 il ərzində şəhid ailələrinə və müharibə əlillərinə dövlət hesabına 5500-dən çox fərdi ev və mənzil, 6 mindən çox minik maşını verilmişdir. İlin sonuna qədər həmin kateqoriyadan olan daha 500 nəfərin yeni mənzillərlə təmin olunacağı nəzərdə tutulmuşdur. Azərbaycan Prezidenti bu məqsədlə Prezidentin ehtiyat fondundan 20 milyon manat vəsait ayırmışdır.

2003-2018-ci illərdə məcburi köçkünlərin problemlərinin həlli sahəsində genişmiqyaslı işlər görülmüş, ölkədəki bütün çadır düşərgələri, fin tipli qəsəbələr ləğv edilmiş, yeni salınmış 100-dən artıq qəsəbə və şəhərcikdə 265 min nəfər məskunlaşdırılmışdır. 2016-cı ilin aprel ayında təhlükəsiz yaşayışı təmin olunmuş Cocuq Mərcanlı kəndi (Cəbrayıl rayonu) qısa müddət ərzində bərpa edilmiş, orada 150 evdən ibarət qəsəbə tikilmiş və köçkünlər öz doğma yurdlarına qayıtmışlar. Eyni zamanda, işğaldan azad olunmuş Şıxarx qəsəbəsində (Tərtər rayonu) 1170 ailə üçün yeni şəhərcik salınmışdır. Bu ilin doqquz ayında 2900 məcburi köçkün ailəsi evlərlə, mənzillərlə təmin olunmuşdur. İlin sonuna qədər daha 2800 ailənin ev və ya mənzillərlə təmin edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Təsadüfi deyil ki, ölkə əhalisinin sosial rifahının yaxşılaşdırılması, habelə Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinin həyata keçirilməsi istiqamətində böyük xidmətlərinə görə cənab İlham Əliyev 2015-ci ildə BMT-nin “Cənub-Cənub” mükafatı ilə təltif olunmuşdur.

Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Ordusunun döyüş qabiliyyətinin artırılması, silahlı qüvvələrin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi sahəsində ardıcıl tədbirlər görülmüşdür. 2005-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Respublikası Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin müəssisələrində 1200 adda hərbi təyinatlı məhsul istehsal edilir. Beynəlxalq reytinqlərə görə, Azərbaycanın Silahlı Qüvvələri hazırda dünyada ən güclü 50 ordu sırasında yer tutur. 2016-cı il aprel ayının əvvəlində cəbhə xəttində Ermənistanın növbəti hərbi təxribatı ilə üzləşən ordumuz əks-hücuma keçərək işğalçılara güclü zərbələr endirmiş və qısa müddətdə Ağdərə, Cəbrayıl, Füzuli rayonlarında iki min hektar ərazini düşməndən azad etmiş, işğal altında qalan torpaqlara nəzarət etmək imkanını artırmışdır. 2018-ci ilin may ayında isə Naxçıvan Muxtar Respublikasının 11 min hektardan çox ərazisi, o cümlədən Şərur rayonunun Günnüt kəndi düşməndən azad edilmiş, dövlət sərhədi boyunca əlverişli yüksəkliklər ələ keçirilmiş, Yerevan–Gorus–Laçın yolu nəzarətə götürülmüşdür.

Prezident İlham Əliyev Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ problemi ilə bağlı prinsipial mövqe ifadə etmişdir: “Azərbaycan heç vaxt öz ərazi bütövlüyünün pozulması ilə barışmayacaq, torpaqlarında ikinci erməni dövlətinin yaranmasına yol verməyəcəkdir. Ölkəmizin ərazi bütövlüyü tam bərpa edilməli, azərbaycanlılar əzəli yurdlarına qayıtmalıdırlar”. 2003-2018-ci illərdə ATƏT-in Minsk qrupu çərçivəsində aparılan danışıqlarla yanaşı, nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə dair mühüm qərarların qəbul edilməsinə nail olunmuşdur. BMT Baş Assambleyasının 60-cı (2006) və 62-ci (2008) sessiyalarının qəbul etdiyi “Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərində vəziyyət” adlı qətnamələrdə zəbt olunmuş Azərbaycan ərazilərində ermənilərin məskunlaşdırılması, orada yanğınlar törədilməsi faktları pislənilmiş, BMT Təhlükəsizik Şurasının 822, 853, 874 və 884 nömrəli qətnamələrinin yerinə yetirilməsinin vacibliyi vurğulanmışdır. AŞPA-nın (1416 saylı “ATƏT-in Minsk Konfransının məşğul olduğu Dağlıq Qarabağ bölgəsi üzərində münaqişə”, 2005), Avropa Parlamentinin (“Avropa İttifaqının Cənubi Qafqazda strategiyasına dair tələb”, 2010) qətnamələrində, Avropa İttifaqının “Şərq tərəfdaşlığı” Sammitinin Bəyannaməsində (2017) və Avropa İttifaqı – Azərbaycan “Tərəfdaşlıq Prioritetləri” razılaşmasında (2018), Qoşulmama Hərəkatı dövlət və hökumət başçılarının XVI (Tehran, 2012) və XVII (Marqarita, 2016) sammitlərinin, İƏT-in XI (Seneqal, 2008) və XII (Misir, 2013) zirvə toplantılarının yekun sənədlərində, ECO-nun 13-cü sammitinin (İslamabad, 2017) yekun bəyanatında Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyinə, beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin toxunulmazlığına hörmət ifadə edilmiş, münaqişənin məhz bu prinsiplər əsasında həllinin vacibliyi qeyd olunmuşdur. Eyni zamanda, NATO-nun 2006-cı ildən bəri keçirilən zirvə toplantılarının, o cümlədən Nyuport (2014), Varşava (2016) və Brüssel (2018) sammitlərinin yekun kommunikelərində Cənubi Qafqazdakı münaqişələrin ölkələrin ərazi bütövlüyü, suverenliyi və Helsinki Yekun Aktına əsaslanaraq həlli prinsipinin öz əksini tapması Azərbaycanın mənafeyinə cavab verir.

Prezident İlham Əliyevin milli maraqlara söykənən xarici siyasəti nəticəsində Azərbaycan müstəqil mövqeyi ilə seçilən dövlət kimi tanınmış, onun beynəlxalq nüfuzu getdikcə yüksəlmişdir. 2011-ci ildə Azərbaycan 155 dövlətin dəstəyi ilə BMT Təhlükəsizlik Şurasına qeyri-daimi üzv seçilmiş, 120 dövlətin təmsil olunduğu Qoşulmama Hərəkatına üzv qəbul edilmişdir. 2019-2022-ci illər Azərbaycan Respublikasının Hərəkata sədrlik dövrüdür. Azərbaycan Avropa İttifaqına üzv olan 9 ölkə ilə strateji tərəfdaşlıq əlaqələri qurmuş və müvafiq sənədlər imzalamışdır.

Prezident İlham Əliyev milli-mənəvi dəyərlərin, dini etiqad azadlığının, konfessional və etnik rəngarəngliyin, multikulturalizm və tolerantlıq ənənələrinin qorunub saxlanmasını və inkişafını təmin etmişdir. 2003-2018-ci illər ərzində ölkədə 220-dən çox məscid, kilsə, sinaqoq tikilmiş və ya bərpa olunmuşdur. Xüsusi dini-mənəvi və tarixi-mədəni əhəmiyyət kəsb edən Bibiheybət məscid-ziyarətgah kompleksində, Təzəpir, Əjdərbəy, İçərişəhər Cümə və Həzrət Məhəmməd məscidlərində təmir və yenidənqurma işləri aparılmışdır. Şamaxı Cümə məscidi və Gəncədə “İmamzadə” dini-mədəniyyət abidəsi əsaslı bərpa edilmiş, Bakıda Qafqazın ən böyük məscidi olan Heydər Məscidi (2014), Hacı Cavad Məscidi (2018) və dağ yəhudiləri üçün sinaqoq (2011) tikilərək dindarların istifadəsinə verilmişdir. Hazırda ölkə ərazisində 2250 məscid, 14 kilsə, 7 sinaqoq sərbəst fəaliyyət göstərir.

Prezident İlham Əliyevin sərəncamları ilə Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi yaradılmış (2014), 2016-cı il Azərbaycanda “Multikulturalizm İli” elan edilmişdir. Azərbaycan sivilizasiyalararası dialoq, tolerantlıq və humanitar əməkdaşlıq mövzusunda çoxsaylı beynəlxalq tədbirlərə ev sahibliyi etmiş, bir sıra qlobal təşəbbüslər irəli sürmüşdür. 2008-ci ildə Bakıda Avropa Şurasına üzv dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin toplantısına İslam ölkələri mədəniyyət nazirləri də dəvət edilmişdir. Həmin forumda Azərbaycan Prezidenti sivilizasiyalar, xalqlar və mədəniyyətlər arasında dialoq və əməkdaşlığın inkişafı naminə “Bakı Prosesi” təşəbbüsü ilə çıxış etmişdir. Sonrakı illərdə bu çərçivədə çoxsaylı beynəlxalq tədbir və layihələr həyata keçirilmişdir.

Prezident İlham Əliyev gənclərin sosial, təhsil, karyera və mədəni inkişaf məsələlərinin həllini təmin etmək məqsədilə 2005-2021-ci illəri əhatə edən 3 dövlət proqramı təsdiq etmişdir. Eyni zamanda, “2007–2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı” çərçivəsində minlərlə gənc xarici ölkələrin qabaqcıl tədris ocaqlarında təhsil almağa göndərilmişdir. Ölkə gənclərinin elm, təhsil, mədəniyyət və digər sahələrə yönəlmiş layihələlərin reallaşdırılmasına kömək göstərilməsi, onların fəaliyyətinin stimullaşdırılması məqsədilə 2011-ci ildə Gənclər Fondu yaradılmış, 2013-cü ildə gənclər üçün Prezident mükafatı təsis edilmişdir.

Prezident İlham Əliyevin qayğısı sayəsində ölkədə idman və bədən tərbiyəsi sahəsində sürətli inkişaf prosesi getmiş, böyük uğurlar əldə edilmişdir. Bakıda və bölgələrdə 43 Olimpiya İdman Kompleksi, xeyli sayda idman qurğuları, stadionlar və digər idman meydançaları tikilib istifadəyə verilmiş, mövcud idman obyektləri yenidən qurulmuşdur. Azərbaycan idmançıları ildən-ilə öz nəticələrini yaxşılaşdırır, yüksək nailiyyətlər əldə edirlər. İdmançılarımız 2004-cü il Afina Olimpiadasında 5 medal (1 qızıl, 4 bürünc), 2008-ci il Pekin Olimpiadasında 6 medal (1 qızıl, 1 gümüş və 4 bürünc), 2012-ci il London Olimpiadasında 10 medal (2 qızıl, 2 gümüş, 6 bürünc), 2016-cı il Rio-de-Janeyro Olimpiya Oyunlarında isə 18 medal (1 qızıl, 7 gümüş, 10 bürünc) qazanmışlar. Sonuncu Olimpiya oyunlarında qazanılmış medalların sayına görə Azərbaycan dünyada 14-cü, Avropada 7-ci, MDB ölkələri arasında 2-ci, müsəlman aləmində isə 1-ci olmuşdur.

2015-ci ildə Azərbaycan tarixdə ilk dəfə keçirilən Avropa Oyunlarına ev sahibliyi etmişdir.50 ölkəni təmsil edən 6 min idmançının iştirak etdiyi Oyunlarda komandamız ümumi hesabda 2-ci yeri tutmuş, 21-i qızıl olmaqla 56 medal qazanmışdır. 2017-ci ilin mayında Bakıda keçirilmiş IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarında isə Azərbaycan komanda hesabında 1-ci yerə çıxmışdır. 2016-cı ildən etibarən Bakıda hər il ümumi auditoriyası 500 milyon nəfərdən çox olan “Formula 1” yarışları təşkil edilir.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin müəyyənləşdirdiyi inkişaf strategiyasını, çoxşaxəli islahatlar proqramını yaradıcılıqla davam etdirən Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan bir sıra qabaqcıl ölkələrin onilliklər boyu keçdiyi inkişaf mərhələsini sürətlə adlayaraq, postsovet məkanında keçid dövrünü başa vuran ilk ölkə olmuşdur. Dünya Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı Azərbaycanda həyata keçirilən islahatlara yüksək qiymət vermişdir. Davos Dünya İqtisadi Forumunun hesablamalarına əsasən, Azərbaycan iqtisadiyyatı rəqabətqabiliyyətliliyinə görə dünya miqyasında 35-ci, ümumi infrastrukturun inkişafına görə isə 26-cı yerdə qərarlaşmışdır (2017). Forumun “İnklüziv inkişaf indeksi” adlı illik hesabatında (2017) Azərbaycan inkişaf etməkdə olan 80 ölkə arasında 3-cü yerə yüksəlmişdir.

Əslində, Azərbaycana gələn hər bir kəs mötəbər beynəlxalq təşkilatların hesabat və reytinqləri ilə tanış olmasa belə, təkcə paytaxt Bakı şəhərinə nəzər salmaqla son 15 ildə böyük bir sıçrayışın baş verdiyinə əmin ola bilər. Prezident İlham Əliyevin müəyyən etdiyi inkişaf konsepsiyasına əsasən 2003-2018-ci illərdə həyata keçirilən abadlıq və quruculuq işləri sayəsində Bakı dünyanın ən gözəl şəhərlərindən birinə, regionun biznes və mədəniyyət mərkəzinə, cəlbedici turizm və istirahət məkanına çevrilmişdir. Şəhərin tarixi görkəmi müasir və zövqlü tikililərlə tamamlanmış, Bakının yeni simvol və rəmzləri olan Heydər Əliyev Mərkəzi, Bayraq Meydanı, “Alov qüllələri”, “Baku Crystal Hall” və digər inşaat kompleksləri dünyanın memarlıq inciləri sırasına daxil olmuşdur. Şəhərin ictimai-mədəni və nəqliyyat-təsərrüfat infrastrukturu müasir tələblərə uyğunlaşdırılmış, yeni küçə, körpü və yol ötürücüləri tikilmiş, yaşıllıq və parklar salınmış, ekoloji şərait yaxşılaşdırılmış, dənizkənarı bulvar 3,5 kilometrdən 16 kilometrə qədər uzadılmışdır. Paytaxt ərazisindən çıxarılan sənaye müəssisələrinin yerində modern tipli şəhərsalma layihələri reallaşdırılmışdır.

Dövlət və cəmiyyət həyatının bütün sahələrində fundamental dəyişikliklərin baş verdiyi ötən 15 il ərzində Azərbaycan xalqı həmişə öz liderinə güvənmiş, ona ən güclü dayaq olmuşdur. Prezident İlham Əliyev respublikamızın sürətli inkişafından, qazanılan nailiyyətlərdən bəhs edərkən həmişə böyük fəxrlə bildirir ki, bu uğurların əsasında məhz ölkədəki sağlam ictimai-siyasi mühit, xalqla iqtidarın birliyi dayanır. Şübhəsiz, bu cür qarşılıqlı inam şəraitində Prezident İlham Əliyev hələ uzun illər xalqı öz arxasınca daha yüksək zirvələrə və böyük qələbələrə doğru aparacaqdır.

Dənizlə bağlı söylənən müxtəlif fikirlər arasında Tofiq Fikrətin sözü daha çox diqqətimi cəlb etmiş, bir az da xətrimə dəymişdi. 

O deyirdi ki, “dəniz qadın kimidir, heç güvənmək olmaz!” Təkcə o deyil ki, kimlər, kimlər dənizi qadınla müqayisə etməmişdi ki. Hər ikisi nazlı, hər ikisi cilvəli, hər ikisi uzaqdan huzur dolu, amma yaxınlaşdıqca hər ikisi bir-birindən təhlükəli…

Hələ keçən yazımızda xatırlamışdıq bu möcüzə dolu yaradılışı. Hələ onda da danışmışdıq insan duyğularını təlatümə gətirən dənizin incəsənətə təsirindən, illərdən bəri müxtəlif sənət sahələrindəki obrazından.  

Dəniz – dubl 2 

Dünya kinomatoqrafiyasındakı dəniz obrazını xatırlayarkən sizin də ilk ağlınıza əvəzolunmaz “Titanik” gəlirmi?!

Dünyanın xatırlamaq istəmədiyi dəniz qəzası olan “Titanik” faciəsi əsasında çəkilmiş əfsanəvi film.

Filmdə 10 aprel 1912-ci ildə “Titanikin” səyahətə başlayıb batmasına qədər davam edən hadisələrin təsviri verilib. 20 il əvvəl çəkilməyinə baxmayaraq, dünyanın ən çox izlənilən filmləri sırasında birinciliyini heç zaman itirməyən ekran əsəri, həmçinin, dünyanın ən bahalı filmidir. Sonda gəminin batacağını, baş qəhrəmanın öləcəyini bildiyi halda çoxlarının dəfələrlə, dönə-dönə baxdığı bu filmin sirri nədədir bəs? Bəlkə əsl sevgi, bütün çirkinlərin içərisindən qayalıqdakı çiçək kimi baş qaldırmış saf insani duyğular, sevgi uğrundakı fədakarlıq? Yəqin ki, bu sualın cavabı hər kəs üçün dəyişə bilər. Dəyişməyən tək gerçək isə “Titanik”in bütün dövrlərdə dünyanın ən çox izlənilən və sevilən filmi olmasıdır.

Film real hadisəyə əsaslansa da, burada həmçinin, məhəbbət xətti də var. Kasıb ailənin oğlu olan Cek “Titanik”in yola çıxmasına 5 dəqiqə qalmış qumarda gəmiyə bilet udur. Bu səyahətdə isə varlı ailənin qızı olan Rouzla tanış olur. Rouz yaşadığı yüksək cəmiyyətin sıxıcı əyləncələrindən bezib. Rouzun qısa müddət əvvəl vəfat etmiş atası arxasında böyük məbləğdə borc qoyub. Və bu borcun yükü ailəsinin üzərindədir. Buna görə də Rouzun anası həm borclarını ödəmək, həm də yüksək təbəqə statusu almaq üçün Rouzu Kellə nişanlayıb. Qız isə Keli sevmir, yalnız anasının xahişinə görə evlənməyi qəbul edib. Ancaq Rouz Ceklə tanış olduqdan sonra əsl məhəbbətini tapdığını başa düşərək Kellə evlənməyi rədd edir. Bundan sonra iki sevgilinin qovuşmaq üçün mübarizəsi başlayır.

Ekran əsərində həmçinin, gəmi sahiblərinin özündən razılığı göstərilib. Onlar daha tez çatmaq üçün gəminin sürətini artırırlar və buna görə də qarşıdan gələn aysberqi gördükdə gəminin istiqamətini dəyişməkdə gecikirlər.

Filmdə məhəbbət xətti ilə yanaşı, sinfi fərqləndirmələrin doğurduğu acı nəticələr də göstərilib. Ona görə də çox zaman “Titanik”ə gündən-günə yolunu azan, pul və şöhrət hərisi insana təbiətin bir növ dərsi də deyirlər. Heyf ki, bu dərs onlarla, bəlkə də yüzlərlə günahkarla bərabər, Cek kimi saf, günahsız aşiqin də sonu olur.

Həqiqətə uyğunluğu və yüksək peşəkarlığı sayəsində 11 Oskar mükafı almış film kino tarixinin ən yadda qalan filmlərindən birdir.

1987-ci ildə çəkilmiş alman istehsalı olan “Das Boot” filmi İkinci Dünya Müharibəsində alman dənizaltı donanmasının Atlantik okeanında qarşılaşdığı çətinliklərdən bəhs edir. Heyət okeanın ortasında yalnız ölüm-qalım deyil, həm də insanlıq savaşı verir. Müharibənin ən ağır anlarını özündə əks etdirən ekran əsərindəki hadisələr 1942-ci ildə cərəyan edir.

“İçimdəki Dəniz” (Mar Adentro) ispan rejissor Alexandro Amenabarın rejissorluğunu etdiyi 2004-cü il istehsalı olan bioqrafik filmdir. Film real hadisələrə əsaslanaraq ssenariləşdirilib.

Film vaxtı ilə gəmidə mexanik kimi işləyən Ramon Sampedro adlı ispan bir vətəndaşın həyatından bəhs edir. Bir gün dənizdə olarkən Ramon qəzayla üzləşir. Dənizə dalmaq istəyən Ramon, bilmədən dənizin dayaz hissəsinə baş vurur. Nəticədə başından ağır zərbə alır. Bədəninin boğazdan aşağı hissəsini idarə edə bilmir. 30 il bu vəziyyətdə tək bir otaqda yaşayan Ramon, sonda ölmək qərarına gəlir. Lakin olduğu vəziyyət bunu özünün reallaşdırmasına mane olur. Çarəsiz qalan Ramon onu öldürməyi yaxınlarından istəmək məcburiyyətində qalır. Lakin heç kim onun bu istəyini etməyə razılaşmır. Ramon onu öldürmələri üçün dövlətə müraciət edir. Onun bu qərarı məhkəmədə müzakirə edilir. Ancaq məhkəmə də bu qərarın qəti əleyhinə çıxır. Hər kəs onu bu qərarından döndərməyə çalışır. Onun hüquqlarını müdafiə edən vəkili Culia və onu həyatın gözəl olduğuna, yaşamağa dəydiyinə inandırmağa çalışan, həyatına sonradan daxil olmuş biri Rosa-hər iki qadın onun daim yanında olurlar. Nə qədər insan Ramonu fikrindən daşınmağa sövq etsə də, o, öz fikrində qalır. Onun yalnız bir istəyi vardı-ölmək!..

2004-cü il istehsalı olan “Açıq dəniz” filmi sevgiylə qorxunun, cəsarətlə ölüm təhlükəsinin birləşdiyi macəra dolu bir ekran əsəridir. Suzan və Daniel adlı sevgililər tətil üçün bir adaya gedirlər. Cütlüyün ilk istəyi suyun altındakı gözəllikləri öz gözləri ilə görməkdir. Bu arzu ilə də macəra başlayır. Dənizin altına tur təşkil edən heyət bu cütlüyü okeanın ortasında unudur. Cütlük həm aclıq, susuzluq, həm də dənizin şıltaqlığı, balinalarla da mübarizə aparmalı olur. Suzan və Danielin bu qarışıq, qorxunc dənizdən qurtuluş əhvalatı illərdir izləyicilərə həyəcan dolu anlar yaşatmaqda davam edir.

2016-cı ildə Kreyq Gillespinin rejissorluğu ilə yayımlanan tarixi-dram, macəra janrındakı “Çətin saatlar” filmi 1952-ci ilin 18 fevralında baş verən hadisədən bəhs edir. Həmin gün İngiltərənin Şərq sahillərini iflic edən, yoluna çıxan bütün gəmiləri çətin vəziyyətə salan fırtına Bostona təhkim SS Pendleton T-2 petrol tankerini iki hissəyə bölür. İçində 30 dənizçi olan gəmi sürətlə sulara qərq olmağa başlayır. Qorxu və dəhşətin bürüdüyü heyəti fövqəladə vəziyyətdə idarəçiliyə sahib baş mühəndis Ray Sybert sakitləşdirməyə çalışır. Səyləri nəticə verir və heyət sakitləşdikdən sonra hərə vaxt itirmədən bir iş görməyə başlayır. Artıq insanla dənizin ölüm-qalım savaşını izləyirik. Onlar şiddətli fırtınaya qarşı dirənərkən kilometrlərlə uzaqda ikinci bir qrup da oxşar mübarizənin qəhrəmanlarına çevriliblər. Bu, onlara kömək üçün gələn Amerika Xilasetmə dəstəsinin üzvləridir. Ekran işi təkcə can qurtarmaq əməliyyatı deyil, qəzəbli dənizin qoynunda ölümlə savaşa girən insanların ömürləri boyunca unutmayacaqları hadisələr zənciridir. Görəsən, bu mübarizədən qalib çıxan kim olacaq? Dəniz, ya insan?

Oxşar sual “Dənizin ortasında” filmində də qarşımıza çıxır. Çünki həmin tankerdəki mübarizənin bənzəri 2015-ci il istehsalı olan filmdəki “Nantuket” adlı balina ovu üçün istifadə edilən gəmidə də getməkdədir. Natanial Fillbrikin “Eyni” adlı romanı əsasında rejissor Ron Hovardın çəkdiyi film 1820-ci ildə həmin gəminin çox dişli İspermeçet balinasının hücumu ilə parçalanmasından bəhs edir. Burada da dənizlə insanın müdhiş mübarizəsi filmin əsas mövzusunu təşkil edir. Qrupda yalnız 8 nəfərin sağ olaraq qurtulduğu bu hadisə gələcəkdə məşhur yazıçı Herman Melvilin yazacağı “Mobi Dik” əfsanəsi üçün ilham qaynağı olur.

Həmin il Türkiyədə də sirli-sehrli dənizin insanlar üçün necə məzara çevrilə biləcəyi haqqında bütün dövlərin ən maraqlı filmlərindən biri nümayiş olunurdu. Rejissor Tolqa Qaraçeliyin öz ssenarisi əsasında çəkdiyi “Sarmaşıq” filmi dərin psixoloji qatları ilə insanı əvvəlindən axırına qədər öz təsirində saxlaya bilir. Yeni fəaliyyətə başlamış gəmi firması iflasa uğrayır. O əsnada səfərdə olan gəmisindəki işçiləri gəmidə köməksiz qalırlar. Çünki maaşlarını ala bilməkləri üçün dəniz qanunlarına görə gəmidə qalmağa məcburdurlar. Alacaqlarından imtina edib gəmini tərk edənlərdən sonra cəmi 5 işçi və kapitandan ibarət heyət ürək üzən gözləməyə başlayır. Artıq onlar təkcə dənizlə deyil, həm də zamanla mübarizədədirlər. Bu isə artıq fiziki deyil, psixoloji savaşdır. Və bu savaşdan hərə bir cür çıxır.

Əsrlərdən bəri dəniz həm də quldurların məskəni olub. Dəniz səyyahlarının qorxulu yuxusuna çevrilən bu quldurlar həm bədii ədəbiyyatın, həm də filmlərin əsas mövzularından biridir.

Dünya kinomatoqrafiyasında bu mövzu ilə bağlı ən məşhur film seriyası “Karib dənizinin quldurları”dır. Müxtəlif illərdə çəkilmiş “Qara incinin lənəti”, “Ölü adamın sandığı”, “Dünyanın sonu”, “Sirli dənizlərdə”,”Salazarın intiqamı”, “Ölülər nağıl danışmır” filmlərində qəhrəmanlar hər dəfə yeni və fərqli dəniz macəraları ilə qarşılaşırlar.

2013-cü ildə rejissor Paul Gringrossun çəkdiyi “Kapitan Filips” filmi də bu cür əsərlər sırasındadır. Ekran işinin mövzusu 2009-cu ildə bir gəmidə yaşanan həqiqi hadisədən götürülüb. Filmdə bir konteynir gəmisinin quldurların hücumuna məruz qalmağı və heyrətin əsir götürülməyi şahidlərin xatiələri əsasında həqiqətə uyğun çəkilib.

2017-ci ildə çəkilmiş “Somali dəniz quldurları” filmində isə jurnalist Jay, öz sakit həyatını, Somali dəniz quldurları arasındakı bir həyata dəyişir. Bütün çətinliklərə sinə gələrək, burada baş verənləri olduğu kimi dünyaya göstərməyə çalışır.

Bu filmlərin hamısı sanki dənizin yalnız lənətlənmiş, qorxunc, vahiməli ölüm bataqlığı olduğu fikrini oyatmasın. Dəniz sirri, sehri, dəliliyi, sakitliyi, huzuru ilə gözəldir.

Bəzi filmlərdə dəniz yay mövsümünün simvolu, gözəl mənzərənin əsas ünvanıdır.

Əgər yayın son günlərində, payız qapının ağzını kəsdirdiyi halda siz hələ də evdə tətil xəyalları quraraq sıxılırsınızsa, keçən yaya damğasını vuran “Call me by your Name” əsl sizin üçündür. Luca Guadagninonun rejissoru olduğu filmdə hadisələr 1980-ci illərin İtaliyasında cərəyan edir. İki gəncin romantik anlarını izləyərkən, diqqətli olun, çünki Aralıq dənizinin sizi özünə çəkən atmosferinə qapılmamaq mümkünsüzdür.

Aralıq dənizin mavi görüntüsünə qərq olacağınız digər film isə Matt Damon, Qvinet Peltrou və Jude Lovu 1990-ci illərin sonunda bir araya gətirən “The Talented Mr. Ripley” filmidir. Ekran əsəri Tom Ripleyin qeyri-adi iş təklifini qəbul etməsi və İtaliyada unuda bilməyəcəyi yay keçirməsindən danışır. Əfsanə üçlüyün getdikcə möhkəmlənən dostluğunu izləyərkən bir tərəfdən də dəniz öz ecazkarlığı ilə sizə əsl yay istirahəti yaşadacaqdır.

Ailəsindən qaçan iki gənc aşiqin hekayəsindən bəhs edən “Moonrise Kingdom” filmi isə dəniz və qumsal deyiləndə ağla ilk gələnlərdəndir.

ABBA-nın hit mahnılarını həm dinləyib, həm də izlədiyimizi “Mamma Mia” filmi, xəyallardakı yay fəslini ekranlara daşıyan başqa bir kinomatoqrafiya əsəridir. Atasını tapmağa çalışan gənc bir qadının hekayəsindən danışan filmdə Meryl Streepin aktyorluğu və yunan sahillərinin gözəlliyinə vurulmamaq sadəcə mümkün deyil!

Dəniz macəralarını mövzu olaraq seçən, ya da füsunkar dəniz mənzərəsi ilə göz oxşayan filmlərin siyahısını istənilən qədər uzatmaq olar. Əgər dənizi sevir, onun bütün şıltaqlıqlarını, qorxu və həyəcanlarını, dəniz macəralarını sevgi ilə qəbul edirsinizsə, mavi suları ekrandan belə izləməyin sizə xoş anlar bəxş etdiyini deyirsinizsə, onda haqqında danışdıqlarımızdan başqa, bir neçə dəniz səhnələri ilə bol filmləri diqqətə çatdıra bilərik: “Səssiz və dərindən get”, “ABYSS”, “Qızıl oktyabr”, “Dənizdə üsyan”, “Dostluq dənizi”, “Sürət tələsi- 2”, “Perfect Storum”, “U-571”, “K-19 təhlükəli saatlar”, “Dibdəkilər”, “Dünyanın uzaq ucu”, “Düşmən ellərində, “Poseydon”, “The last ship”, “Qara dəniz”, “Sahil güvənlik”, “Əməliyyat: Qırmızı dəniz”…

Əziz oxucu, bizim sizin üçün sənətin digər sahələrindəki dəniz obrazını araşdıracağımız qarşıdakı bir həftəni siz də haqqında danışdığımız, diqqətinizi çəkə bildiyimiz filmlərlə daha maraqlı və daha faydalı edə bilərsiniz. İndidən hər birinizə xoş seyirlər diləyirik!

Bir ilin yorğunluğunu üstümüzdən atmaq üçün həsrətlə gözlədiyimiz, istisinə qızındığımız, günəşiylə hərdən dost olub, hərdən yandırıcı şüasından bezib küsdüyümüz, amma bütün hallarda ana təbiətlə iç-içə ola bildiyimiz yay fəslinin tədricən sonuna yaxınlaşmaqdayıq. 

Siz də fikir vermisinizmi, bilmirəm, amma yayın ilk günlərində necə böyük həvəs, günəş sevgisi, gəzmək arzusu olursa, sonlarına doğru bir süstlük, bezginlik hökm sürür həm təbiətdə, həm də insanlarda. Susuzluqdan cadar-cadar olmuş torpaq, neçə ay boyunca budaqdan asılı qalan yarpaq, sanki öz bürküsündən özü də bezmiş hava, istidən usanmış insan yayın son çağlarının ümumi mənzərəsidir.

Yayı daha çox sevdirən, onu özəl edən amillərdən biri də dənizdir, şübhəsiz. Dəniz yay fəslində həm də bir növ xilaskar rolunu oynayır. Bəzən günəşin şıltaqlığından, yarpağı belə qımıldatmağa ərinən havanın tənbəlliyindən qurtulmağın tək yolu dəniz olur. O an dəniz bütün gözəlliklərini sərir ona pənah gətirən insanın ayaqları altına. Göy üzü ilə yarışa girən mavi dalğaları nazlı gəlin kimi cilvələnir, insanı ağuşuna almağa tələsirmiş kimi döyəcləyir qumsalı. Yəqin buna görədir, yay deyərkən çoxlarının yadına birinci o mavi suların düşməyi.

“Mavi bir rəngdən daha artıqdır, məncə, sonu olmayan bir göy üzü… Ümid dolu bir dəniz…”- demişdi şair Camal Sürəyya.

Nə qədər haqlıdır, deyilmi? Mavi bütün saflığı, təmizliyi, sevinci, huzuru özünün ən dərinində qoruyan, zaman-zaman insanı da bu huzuruna, saflığına “qonaq edən” rəng deyilmi? Ürəyimiz sıxılanda, yalnızlaşanda, dünyayla “sözümüz çəp gələndə”, hər şeyi bir andaca bitirməyə hazır olduğumuz o anda qəflətən, heç planında, fikrində olmadan başını yuxarı qaldırıb baxsan, göy üzündə sənə gülümsəyən maviliklərin huzuruna boyanmış olacaqsan. Sonsuzluqdur, əngin fəza, ucsuz-bucaqsız varoluşdur maviliklər. Həm də özü boyda sirdir. Nə olduğunu, arxasında nələri gizlətdiyini, bizə hər dəfə hansı süprizlər edəcəyini bilmərik, amma yenə də hər dəfəsində ona inanmağı seçərik. Yalnızlaşanda, problemlərdən, dərddən-sərdən başımızı itirəndə gücümüz bir əllərimizə, bir də ona çatar. Dua kimidir mavi rəng. Ümiddir, gözləntidir, arzudur o. Hələ əsrlər, illər öncə böyük dənizlər, ucsuz-bucaqsız okeanlar, dərin səmalar qət edənlərin ailəsinin, sevdiklərinin gözləntisi, həsrəti, bir gün qayıdacaq ümididir.

Ayrılıqdır maviliklər. Böyük ümidlərlə ona pənah aparanları bircə anlıq şıltaqlığına qurban verə biləcək qədər vecsizdir həm də. Nə çoxdur o mavi ağuşun məhrəmliyinə inanıb pəncəsində can verənlər…

Dənizi təkcə yaya aid etmək, sanki ancaq həmin üç ayda mövcudmuş kimi məhdudlaşdırmaq doğru deyil, haqlısınız. Bu təbiət möcüzəsi ilin bütün fəsillərində, fəslin bütün günlərində, anlarında özəldir, sevimlidir, ən doğma kəsin kimi məhrəmdir.

Bütün tənhaların sığındığı liman, bütün yalnızların pənah apardığı ilk ünvandır dəniz. Ürəyini didib-parçalayan, beyninin hər küncünü işğal edən, fikirlərini qazıyan bütün narahatlıqları bir göz qırpımında o mavi sulara atmaqdan gözəl nə ola bilər ki? Rahatlıqdır, bir quş lələyinin xəfifliyidir dəniz. Çox zaman sevincimizi də, qəmimizi də məhz ona danışarıq. Yerində yırğalana-yırğalana elə diqqətlə dinləyər, dünyanın bütün gözəl musiqilərini əvəz edə biləcək səslənişi ilə elə təsəlli edər ki, özünü həmin an ayaqlarını basdığın o sahildə yenidən dünyaya gəlmiş kimi hiss edərsən. Ona görə dənizə ən yaxşı dost, ən güvənli sirdaş deyirlər yəqin.  

Təbiət möcüzələri içərisində incəsənətin ayrı-ayrı sahələrinin müraciət etdiyi, yaradıcıların öz işlərində tez-tez yada saldığı gözəllikdir həm də dəniz. İlham mənbəyi, ya da pərisi deyirlər ha, bax onun kimi…

İnsanı tədqiq edən, insanla bilavasitə bağlı olan, onun hisslərini əks etdirən incəsənətin dənizə laqeyd yanaşacağını yəqin ki, heç birimiz gözləyə bilmərik. Çünki dəniz həm də insana bənzəyir. İnsan kimi qarmaqarışıq duyğuları, təlatümləri, duruluğu, paklığı, bəzən şıltaqlığı, bəzənsə qəddarlığı özündə cəmlədiyindəndir bəlkə də bu qədər doğmalıq, yaxınlıq.

Dənizin haldan-hala düşən, amma bütün halları ilə insanı cazibəsində saxlayan özəlliyi rejissorların, film ssenaristlərinin də diqqətindən yayınmayıb. Təbiətin mavi gəlini mavi ekranlarda da hər zaman öz yerini tutmağı bacarıb, filmlərin sayəsində balaca evlərə də “ayaq açıb”.

Xəzər dənizinin qoynunda, onun dalğalarının ağuşunda qərarlaşan ölkəmiz də hər zaman dənizə doğma olub. Rejissorlarımız, rəssamlarımız, şair və yazıçılarımız, bəstəkarlarımız tez-tez öz yaradıcılıq nümunələrində dənizi yad edir, onun hansısa özəlliyindən istifadə edirlər.

Azərbaycan kinomatoqrafiyasının ilk illərindən ta bu günə qədər də dənizlə əlaqədar onlarla film çəkilib, izləyicilərin ixtiyarına verilib.

Xəzər dənizi neft ocağı, ölkəmiz isə “qara qızılın” vətəni hesab edildiyindən bu filmlərin bir çoxunun Xəzərdə neft çıxarılması, cəfakeş neftçilərin həyatı, ümumilikdə dənizdəki fəaliyyətlə bağlı olması heç də təəccüblü hal deyil. Elə ilk filmlərdən biri olan, 1931-ci ildə çəkilmiş “Dənizdə neft yanğını” adlı səssiz ekran işi buna nümunədir. Sənədli, qısametrajlı kinolent Xəzər dənizində təbii qazların üzə çıxması və yanğınların təsadüf nəticəsində baş verməsi haqqındadır.

1956-cı ildə ekranlaşdırılan “Qara daşlar” kinopovestində neft uğrunda aparılan qəhrəmanlıq mübarizəsindən, qabaqcıl neftçilərin irəli sürdükləri cürətli təşəbbüslərin həyata keçirilməsinə mane olan mühafizəkarlarla yenilikçilərin toqquşmasından, gənclərimizin əmək fədakarlığından bəhs edilir. Filmdə neft kəşfiyyatçılarının dənizdə qazma işləri apardıqları zaman baş verən dramatik hadisələr lentə alınıb.

Rejissor Vladimir Konyaginin 1966-cı ildə lentə aldığı “Dənizdə möcüzə” sənədli qısametrajlı film isə dünyada tayı-bərabəri olmayan, Xəzər dənizində polad dirəklər üzərində salınmış Neft Daşlarına həsr olunub. Ondan əvvəl, 1955-ci ildə rejissor Lətif Səfərovun çəkdiyi “Bəxtiyar” bədii filmi isə gözəl səsə, fitri istedada malik neftçi Bəxtiyar və onun özü kimi neftçi dostlarından bəhs edir.

Mayakın işçilərindən, onların xidmətindən, mayakın gecələr balıqçılara, dənizçilərə və neftçilərə yol göstərməsindən danışan “Dənizdə şüa” qısametrajlı sənədli filmi isə 1967-ci ildə rejissor Teymur Bəkirzadə tərəfindən çəkilib.

Bundan başqa Azərbaycan kino salnaməsində “Dəniz kənarında gəzinti” (1907), “Dəniz nefti axır” (1954), “Dənizdən keçən alov” (1964),  “Dəniz neftçilərinin gündəlik işləri” (1965), “Dəniz” (1965),  “Dəniz sirlərini açır” (1968), “Dəniz cəsurları sevir” (1973), “Dənizçi ürəyi” (1986), “Dəniz üzərində mahnılar”, “Dənizdə addımlayanlar” (2002), “Dəniz borcu qaytarır” (film, 2006), “Dənizlə danışan adam” (2010), “Dənizə doğru” (2014) kimi qısametrajlı sənədli, “Dənizin prelüdiyası” (2003) adlı sənədli, “Dənizə çıxmaq qorxuludur” (1973), “Dəniz suyu içən it” (2017) kimi qısametrajlı bədii, “Dənizi fəth edənlər” (1959) tammetrajlı bədii-sənədli, eləcə də “Dəniz səyyahı Sindbadın macəraları” (1941) və “Dəniz səyahəti” (1992) kimi cizgi filmlərində dəniz müxtəlif obrazlarda qarşımıza çıxır.

1983-cü ildə Cəmil Əlibəyovun əsəri və Pavel Finnin ssenarisi əsasında rejissor Yuli Qusmanın lentə aldığı “İlıq dənizdə buz parçası” psixoloji dramı təqaüdə çıxmış qocaman neftçi (Həsənağa Turabov) haqqında danışır. O, ürəyinin hökmü ilə yenidən dəniz mədəninə qayıdır və burada ən çətin sahədə gənclərə dayaq olur. Pritça düzgünlük, təmənnasızlıq, cəsurluq, xeyirxahlıq və ədalət kimi keyfiyyətləri tərənnüm edir.

Bayaq da adını çəkdiyimiz “Dəniz səyahəti” (1992) cizgi filmində dəniz azadlığın, qurtuluşun, əsarətdən qaçışın simvolu kimi xarakterizə olunur. Bu alleqorik nağıl acınacaqlı taleyi olan itaətkar qoyunlar haqqındadır. Belə ki, günlərin birində onların arasına “gözüaçıq” bir qoyun düşür və o hiss edir ki, qoyunları sürü ilə harasa, gedər-gəlməzə aparırlar. Qoyun öz taleyindən qaçıb canını qurtarmağa çalışır və yolunu dənizdən salır… Elçin Axundovun rejissoru, Murad İbrahimbəyovun ssenari müəllifi olduğu cizgi filmi ikinci adla “Dəniz gəzintisi” kimi də tanınır.

Adlarını çəkdiyimiz bu filmlərdən başqa bəzi filmlərdə isə dənizdən tamaşaçıları müəyyən hissələrdə bir mənzərə, xüsusi bir detal kimi maraqlandırmaq üçün istifadə olunub. Məsələn, Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasından bəhs edən “İşarəni dənizdən gözləyin” filmində olduğu kimi.

Xalq yazıçısı Anarın məşhur əsəri əsasında lentə alınan “Təhminə” filmində isə dəniz iki aşiqin qovuşduğu, birgə gözəl vaxt keçirdiyi romantik sevgi məkanlarından biri kimi təsvir olunub. Filmdə dənizin bəzən coşğun, dalğalı, bəzən isə səssiz olmasını baş qəhrəmanın daxili dəyişkənliyinə də yozmaq mümkündür.

Eyni motiv “Baladadaşın ilk məhəbbəti” və “O qızı tapın” filmlərində də özünü göstərir. Bu filmlərdə dənizin nazlı suları sevgilinin saflığı, eşqin təmizliyi ilə müqayisə olunur sanki.

“Bəxt üzüyü”, “Bağ mövsümü” kimi filmlərdə dəniz adətən, yayın göstəricisi, çimərlik sezonunun simvolu kimi göstərilsə də, bəzən mücərrəd mənalar da daşıyır. Məsələn, “Bəxt üzüyü” filmində qatıq satanın bütün qarışıqlardan, insanların bir-birinə yadlaşmasından, soyuqluqdan bezərək özünü dənizə atıb intihar etməsi daxili təlatümlərin məhz suda, dənizdə son tapması kimi də yozula bilər. Su təkcə bizim bildiyimiz odu, ocağı deyil, insanın içərisindəki ruhi yanğını da söndürməyə xidmət edir.

Bəli, burada dəniz müxtəlif obrazlarda qarşımıza çıxır. Film boyunca insanların istirahət etdiyi, uşaqların özgürcə oynadığı, əyləndiyi, insanların huzur tapdığı dəniz sonda ölüm mənbəyinə çevrilir. O sevimli dalğalar bir insanın qatilinə, mavi dəniz məzarına çevrilir. Nə yazıq ki, bu, nə ilkdir, nə də son. Dəniz bəzən ən qorxunc yırtıcıdan belə təhlükəli ola bilir, ya qəfildən, ya da insanın öz seçimi ilə…

“Uşaqlığın son gecəsi”, “Yuxu” filmlərində isə dəniz uşaqlıqdan gəncliyə, yetkinliyə addım kimi də xarakterizə oluna bilər. Sanki qəhrəmanlar həyat dənizlərinin uşaqlıq sahilindən qarşıdakı yetkinlik sahilinə doğru üzürlər və sonda bütün təlatümlərə, dalğaların yaratdığı maneələrə, onları sahildən uzaqlaşdırmağa çalışan küləyə, fırtınaya baxmadan, nəhayət o sahilə çatırlar.

Azərbaycanın milli qəhrəmanı Mehdi Hüseynzadənin döyüş yolundan bəhs edən “Uzaq sahillərdə” filmində isə hadisələr başqa dənizin – Adriatik dənizinin sahillərində cərəyan edir. Filmin əvvəlində də deyildiyi kimi: “İndi Adriatik dənizi sahillərində başqa fırtına əsir”. İkinci Dünya Müharibəsi və Böyük Vətən Müharibəsində xüsusi igidlikləri ilə seçilən “Mixaylo” İtalyanın Adriatik dənizi sahil rayonlarındakı Adolf Hitlerin ordusunun sıralarının pozulması işində xüsusi canfəşanlıq göstərib. O, bu sahillərdə onlarla uğurlu əməliyyatlar apararaq düşmənə sarsıdıcı zərbələr vurmağı bacarıb. Ekran əsərində də bu dəniz və onun sahillərində cərəyan edən hadisələr lentə alınıb.

Bəşəri yaradıcılıqdan söz açmadan, milli incəsənətimizin təkcə bir sahəsinin çox cüzi hissəsini özündə əks etdirən bu yazıya nəzər saldıqca insan istər-istəməz dənizin incəsənətlə, bədii yaradıcılıqla bu qədər sıx bağlılığına heyrət edir. Onların ortaq cəhətləri, bir-birini tamamlayan məqamlar o qədər çoxdur ki, deyəsən, bədii yaradıcılıq üçün tükənməz ilham mənbəyi olan dəniz haqqında danışmağa hələ davam edəcəyik…

Şahanə MÜŞFİQ

525.az

Bu gün Azərbaycanın ən müasir texnoloji standartlara cavab verən gəmilər inşa etməyə də geniş imkanları var. Bu imkanlar 2013-cü ildə Bakı Gəmiqayırma Zavodunun istifadəyə verilməsi ilə yaranıb. Müəssisədə bütün növ gəmilər, o cümlədən yük gəmiləri, tankerlər, hərbi gəmilər, neft-qaz əməliyyatlarında istifadə edilən gəmilər istehsal oluna bilər.

Bakı Gəmiqayırma Zavodu ölkənin sənaye infrastrukturunda xüsusi yer tutur. Bu, istehsal gücünə görə nəhəng, təyinatına görə olduqca əhəmiyyətli müəssisədir. Zavodun təməli 2010-cu ildə Prezident İlham Əliyev tərəfindən qoyulmuşdur, bir neçə il davam edən tikinti işlərindən sonra dövlət başçısının iştirakı ilə müəssisənin açılış mərasimi keçirilmişdir.

Zavod 62 hektar ümumi ərazini, 1630 metr uzunluğunda yanalma körpüsünü, beşmərtəbəli inzibati binanı, təlim mərkəzini, müxtəlif ofis və anbarları, istehsal və təmir-ötürmə sahələrini əhatə edir. Burada eləcə də yeməkxana, tibb məntəqəsi, kompressor, elektrik təchizatının etibarlı təminatı üçün yarımstansiya binaları tikilmişdir.

Zavod ildə 25 min ton metal konstruksiya istehsal etmək gücünə malikdir. İstehsal imkanlarına görə Xəzər dənizi hövzəsində analoqu olmayan bu müəssisədə ildə 15 min ton yükgötürmə qabiliyyəti olan dörd və ya 70 min ton yükgötürmə qabiliyyəti olan iki tanker, həmçinin dörd özül təchizat gəmisi tikmək, müxtəlif təyinatlı 80-100 gəmini təmir etmək mümkündür.

Qısa müddətdə zavodda onlarca gəmi tikilərək istifadəyə verilib, 100-ə yaxın gəmi isə təmir edilib. Müəssisədə “28 May” üzən doku, “SOCAR-1” yedək gəmisi, Heydər Əliyev adına yarımdalma qazma qurğusunun pantonları və yuxarı blokları, “Zəfər”, “Üfüq” və “Turan” sərnişin gəmiləri ilə bağlı işlər müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilib. Bundan əlavə, zavodda “Şahdəniz-2” layihəsi çərçivəsində bir neçə gəmi təmir edilib və modernləşdirilib. Bunlardan “İsrafil Hüseynov” borudüzən barjını, “Tofiq İsmayılov” dalğıc, “Azərbaycan” kran, “Gilavar” tədqiqat, “Caspian Endeavour” və “Seabed Supporter” təchizat gəmilərini, “Dədə Qorqud” yarımdalma qazma qurğusunu qeyd etmək olar.Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi ilə imzalanmış müqaviləyə əsasən, hazırda tikilməkdə olan iki “RoPax” tipli nadir gəminin və iki neft tankerinin 2019-cu ildə təhvil verilməsi gözlənilir.

Müəssisənin ən böyük nailiyyəti “Xankəndi” gəmisinin istifadəyə verilməsidir. “Xankəndi” bütövlükdə Xəzərin gəmiçilik tarixində yeni eranın başlanğıcı sayılır. Bu gəminin inşası Azərbaycanın iqtisadi və sənaye potensialının gücləndirilməsi istiqamətində növbəti mühüm addımdır.
Keçən ilin sentyabr ayında təqdimat mərasimi keçirilmiş “Xankəndi” sualtı tikinti gəmisi 11 il “Şahdəniz” yatağında işləyəcək. Gəmi 2017-2027-ci illərdə “Şahdəniz-2” layihəsinin yerinə yetirilməsinə səfərbər olunaraq sualtı quraşdırma işlərində istifadə ediləcək. Bu da öz növbəsində Azərbaycanın təşəbbüsü və liderliyi ilə həyata keçirilən “Cənub qaz dəhlizi” (CQD) layihəsinə mühüm töhfədir. Çünki CQD-nın əsas ehtiyat mənbəyi məhz “Şahdəniz” yatağıdır.

“Xankəndi” Xəzər dənizindəki neft və qaz donanmasının yeni texnologiyaya malik ən müasir gəmisidir. Bu gəmi suyun dərinliyi 550 metrədək olan hissələrdə dünya standartlarına uyğun sualtı qurğular inşa etmək üçün layihələndirilib.

Xatırladaq ki, dünyada bu tipdə cəmi 10 gəmi var. Onlardan biri məhz Azərbaycandadır. Bütün bunlara görə də “Xankəndi”nin istifadəyə verilməsi haqlı olaraq tarixi hadisə sayılır. Gəminin inşası təqribən 400 milyon dollara başa gəlmişdir. Belə bir gəminin tikintisi Azərbaycan dövlətinin iqtisadi gücünü göstərən çoxsaylı amillərdən biridir. Bu həmçinin göstərir ki, Azərbaycanda istənilən böyük tikinti işləri aparıla bilər.
İstər Bakı Gəmiqayırma Zavodunun tikintisinin müvəffəqiyyətlə tamamlanması, istərsə də bu müəssisədə “Xankəndi” kimi nadir bir gəminin araya-ərsəyə gəlməsi Azərbaycan dövlətinin yürütdüyü məqsədyönlü iqtisadi siyasət nəticəsində mümkün olmuşdur.

Zavodun tikilməsində əsas məqsədlərdən biri Azərbaycanda məhz istənilən növ gəmilərin inşa edilməsi idi ki, “Xankəndi”nin uğurla istifadəyə verilməsi qarşıya qoyulan vəzifənin yerinə yetirildiyini göstərdi. Beləliklə, Azərbaycanda gəmiqayırma zavodunun tikintisi haqqında verilmiş qərarın da düzgünlüyü təsdiqləndi.

Təsadüfi deyil ki, bu il avqustun 12-də Qazaxıstanın Aktau şəhərində keçirilən V Zirvə toplantısındakı çıxışında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev həm “Xankəndi”dən, həm də bu və digər gəmilərin tikildiyi müəssisədən geniş bəhs etmişdir: “Azərbaycan Xəzərdə 260-dan çox gəmisi olan donanmaya malikdir. Bu gəmilərin bir hissəsi yüklərin fasiləsiz tranzitinin təmin edilməsi işində əsas rol oynayır. 2013-cü ildə Azərbaycanda ən müasir texnoloji standartlara cavab verən gəmiqayırma zavodu istifadəyə verilmişdir… Hesab edirəm ki, Xəzəryanı ölkələr bu zavodun imkanlarından istifadə edə bilərlər”.

Bu müəssisənin inşasında məqsəd Azərbaycanın gəmiçilik sahəsində idxaldan asılılığını aradan qaldırmaq, Xəzər donanmasını müasirləşdirməkdir. Çünki bundan əvvəl ölkəmizin kifayət qədər güclü donanmasına məxsus gəmilər bir çox hallarda xarici ölkələrdə təmir edilirdi. Digər tərəfdən, Azərbaycan tankerləri, yük, bərə gəmilərini və digər təyinatlı gəmiləri xaricdən alırdı. Artıq Azərbaycanın tələbatını ödəyə biləcək bütün növ gəmilər ölkəmizdə istehsal və təmir edilir. İndi Azərbaycanın bu sahədə də ixrac potensialını gücləndirmək imkanları var.

Flora SADIQLI,
“Azərbaycan”

Sevda Abdullayeva – İctimaiyyətlə əlaqələr departamentinin mütəxəssisi

Milliyyətcə polyak olan Vatslav Vikentyeviç Danitski 1918-ci il dekabrın 7-də Ukraynanın Xmelnitski vilayətinin Bojikovets kəndində anadan olub.

1938-ci ildə Odessa Dəniz Donanması Mühəndisləri İnstitutuna daxil olub. “Dəniz donanmasının istismarı” fakültəsində təhsil alan gənc bir müddət Odessa gəmi təmiri zavodunda çəkicvuran  işləyib.

1943-cü il iyulun 23-də təhsilini başa vuran Vatslav Danitski göndərişlə Bakıdakı “Xəzərtanker” idarəsinə gəlib. 1943-1948-ci illərdə dispetçer, dəniz agenti, özü hərəkət etməyən gəmilərdə kapitan işləyib. 1949-cu ildən etibarən əmək fəaliyyətini Xəzər Dəniz Neft Donanması İdarəsində davam etdirib. 1949-1964-cü illərdə mühəndis, dispetçer, İstimar xidmətinin rəisi vəzifələrində çalışıb. Əməksevərliyi, dərin biliyi və əzmkarlığı ilə kollektivdə böyük hörmət qazanıb.

Zəngin təcrübəsi, təşkilatçılıq qabiliyyəti və nəcib insani keyfiyyətləri ilə seçilən Vatslav Vikentyeviç 1964-cü ildə Xəzər Dəniz Neft Donanması İdarəsinin rəisi təyin edilib və 1985-ci ilədək bu vəzifədə çalışıb.

V.Danitskinin Xəzər Dəniz Neft Donanması İdarəsinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsində və müxtəlif təyinatlı gəmilərin modernləşdirilməsində əvəzsiz xidmətləri olub.  “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordeni, “Böyük Vətən müharibəsi illərində rəşadətli əməyə görə” və  “Yanğınsöndürmədə igidliyə görə” medalları ilə təltif olunub. “SSRİ-nin fəxri neftçisi” və “Azərbaycan SSR-nin əməkdar mühəndisi” fəxri adlarına layiq görülüb. SSRİ Nazirlər Soveti mükafatının laureatı olub.